„100 innowacji stulecia”. Polski prekursor kolorowej telewizji

Nauczyciel z Tarnowa był porównywany do Thomasa Edisona. Będąc samoukiem, stworzył ponad 50 wynalazków. Opatentował m.in. barwną kliszę filmową i już w końcówce XIX wieku stał się jednym z prekursorów telewizji.

3 kwietnia 1898 roku na pierwszej stronie „New York Timesa” znalazł się rysunek „urządzenia do przesyłania kolorowych promieni” opatentowanego rok wcześniej w Londynie przez Jana Szczepanika, nauczyciela z Tarnowa.

Owym urządzeniem był telektroskop, czyli maszyna będąca przodkiem telewizora. Urządzenie umożliwiało przesyłanie kolorowego obrazu, a także dźwięku. Nadajnik rozbijał obraz na drobne kolorowe punkty, a później drogą elektryczną przekazywał sygnał do odbiornika, w którym te punkty były zbierane w spójny obraz. Dźwięk był przesyłany poprzez mikrofon do słuchawek.

Ubarwić świat

Wynalazek wzbudził zainteresowanie m.in. znanego pisarza Marka Twaina. Szczepanik w 1900 r. przedstawił na Wystawie Światowej w Paryżu udoskonalone urządzenie do przesyłania obrazu na odległość – telefot. A było to na 24 lata przed wynalezieniem przez brytyjskiego inżyniera Johna Bairda prymitywnego mechanicznego telewizora czarno-białego.

CZYTAJ TAKŻE: „100 innowacji stulecia”. Nadwiślański wizjoner i pionier kinematografii

Rewolucyjny pomysł Szczepanika wyprzedził swoją epokę. Na przełomie XIX i XX w. telektroskop był urządzeniem, którego potencjału nie dostrzeżono. Uznano go też za wynalazek zbyt skomplikowany i zbyt drogi w budowie. Ledwo co, bo w 1895 r., bracia Auguste i Louis Lumiere opatentowali kinematograf. Rodząca się sztuka filmowa była wówczas uznawana głównie za dziwaczną nowinkę. Koncepcja przesyłania kolorowego obrazu i dźwięku na odległość była dla współczesnych zbytnią abstrakcją.

Szczepanik nie tylko był pionierem telewizji, ale również przyczynił się do rozwoju techniki filmowej i fotograficznej. W 1900 r. opatentował w Wielkiej Brytanii system barwnej kliszy filmowej. Był on oparty na zastosowaniu filtrów: czerwonego, zielonego i niebieskiego. W 1915 r. opracował kamerę do kręcenia filmów kolorowych, a później również projektor. Jego wynalazek był dobrze oceniany, ale w latach 20. był już wypierany przez amerykański system Technicolor. Szczepanik wynalazł też system fotografii barwnej i kolorowy papier światłoczuły, które były stosowane m.in. przez koncerny Kodak i Agfa.

Szczepanik nie tylko był pionierem telewizji, ale również przyczynił się do rozwoju techniki filmowej i fotograficznej

„Edison z Tarnowa” eksperymentował również z filmami dźwiękowymi. W 1914 r. opatentował w Niemczech dwa systemy zapisu dźwięku na taśmie filmowej, ale prace nad ich udoskonalaniem pokrzyżowała mu I wojna światowa.

Order od króla

Jan Szczepanik urodził się 13 czerwca 1872 r. w Rudnikach koło Mościsk. Był nieślubnym dzieckiem. Kształcił się w szkole ludowej w Krośnie, gimnazjum w Jaśle i seminarium nauczycielskim w Krakowie. Nie miał uniwersyteckiego wykształcenia technicznego, a pracował początkowo jako nauczyciel w szkołach pod Jasłem i pod Krosnem. Później zatrudnił się w sklepie fotograficznym Ludwika Kleinberga w Krakowie. Tam poznawał budowę aparatów i zaczął hobbystycznie pracować nad wynalazkami. Jego pracodawca dostrzegł potencjał kryjący się w Szczepaniku i założył w Wiedniu spółkę Societe des Inventions Jan Szczepanik et Cie mającą wdrażać te wynalazki. Wkrótce Szczepanik był już stosunkowo zamożnym człowiekiem, dysponującym pracowniami w Wiedniu, Berlinie i Dreźnie. O tym, że był cenionym wynalazcą, świadczy choćby to, że cesarz Franciszek Józef I zwolnił go w drodze wyjątku z obowiązku służby w armii austro-węgierskiej.

CZYTAJ TAKŻE: „100 innowacji stulecia”. Polscy wizjonerzy komputerów

Jego pierwsze innowacje były związane z przemysłem tkackim. Szczepanik zrewolucjonizował ten przemysł, wprowadzając nową, tańszą i doskonalszą metodę tkactwa barwnego. W XIX w. wielobarwne tkaniny były produkowane przez maszyny żakardowe (wynalezione przez Josepha Marie Jacquarda) sterowane za pomocą kart perforowanych. Karty te były wykonywane ręcznie. Szczepanik wynalazł natomiast metodę automatycznego tworzenia tych kart, opartego na technikach fotograficznych. Stworzył też system automatycznego odczytywania kart i elektrycznego sterowania maszynami tkackimi. Jego metodę opatentowano m.in. w Austro-Węgrzech, Niemczech, Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych. Prawa do tego patentu usiłował od niego kupić Mark Twain. Nie udało mu się, ale zaprzyjaźnił się ze Szczepanikiem i dostał od niego swój tkany maszynowo portret. Twain poświęcił natomiast Szczepanikowi dwie swoje powieści: „The Austrian Edison Keeping School Again” i „From the London Times of 1904”.

Innym znanym wynalazkiem Szczepanika była kamizelka kuloodporna. Opatentował ją w 1901 r. Była ona wykonana z tkaniny jedwabnej z wszytymi blachami stalowymi. Ta kamizelka uchroniła króla Hiszpanii Alfonsa XIII od śmierci w zamachu bombowym, za co monarcha odznaczył polskiego wynalazcę Orderem Izabelli Katolickiej. Wynalazkiem tym był bardzo zainteresowany car Rosji Mikołaj II. Zapraszał do siebie Szczepanika i nadał mu Order św. Anny. Szczepanik, ze względów patriotycznych, odmówił jednak przyjęcia odznaczenia. Przyjął za to od cara złoty zegarek wysadzany brylantami i szmaragdami.

CZYTAJ TAKŻE: „100 innowacji stulecia”. Futurystyczny metal II RP

Jan Szczepanik zmarł 18 kwietnia 1926 r. w Tarnowie. Jednym z niezrealizowanych przez niego wynalazków był fotosculptor, czyli urządzenie do masowego produkowania rzeźb. Sam pomysł jego budowy wywołał ostre protesty artystów.